Στο Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ

Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ
του Aleksandr Solzhenitsyn 
Εκδόσεις Πάπυρος, δύο τόμοι 1973, μετάφραση: 2009, 2013
ISBN: 9789606715884, 9789604860845

Υπάρχουν κάποιοι τίτλοι βιβλίων ή ταινιών που σε μικρή ηλικία κάπου άκουσες και που εντυπώνονται στο νου σου, έστω και αν δεν γνωρίζεις περί τίνος πρόκειται. Και, όταν μεγαλώνοντας, αναζητάς να βρεις σε τί αναφέρονται, είναι σαν να ανοίγεις ένα κουτί με μηνύματα από το παρελθόν.

Έτσι οδηγήθηκα στο Δόκτορ Ζιβάγκο, το περασμένο καλοκαίρι. Και εντυπωσιάστηκα από το συγγραφέα, μα και οργίστηκα και εκνευρίστηκα ταυτόχρονα με την πολιτική κατάσταση και αδικία που περιέγραφε.

Η αλήθεια είναι ότι, προσεγγίζοντας το Δρ Ζιβάγκο του Μπόρις Παστερνάκ, είχα την εντύπωση ότι θα διάβαζα μία ρομαντική ιστορία, όπως εκείνες του μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα. Δρ Ζιβάγκο: ηχούσε τόσο νοσταλγικό και ρομαντικό. Πόσο γελασμένος βγήκα.

Μα για το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ δεν είχα τέτοιες ψευδαισθήσεις. Υποπτευόμουν ότι αφορά μία τραγική πραγματικότητα. Μόνο που οι υποψίες μου ήταν μικρές μπροστά στην πραγματικότητα που το βιβλίο περιγράφει.

Οι τραγικές ιστορίες δεν λείπουν από την καθημερινότητα. Στις ειδήσεις και στους δρόμους βλέπεις πρόσφυγες, μάρτυρες ζωών που ακυρώθηκαν, προοπτικών που ποτέ δεν  ευδοκίμησαν. Η πολιτική βία δεν έχει λείψει ποτέ από την ανθρώπινη ιστορία. 

Μα η ιστορία αυτών των ανθρώπων λέγεται συνήθως από ανθρώπους που έρχονται από έξω, ως παρατηρητές. Ανθρώπους που τα γεγονότα που περιγράφουν μπορεί να τους διαμορφώνουν προσωπικά μα δεν ανατρέπουν τη ζωή τους, τα σχέδια τους, τα όνειρα τους. Είναι σπάνιο η ιστορία αυτή να γράφεται από κάποιον που την έχει ζήσει.

Ένα τέτοιο, σπάνιο βιβλίο είναι το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ. Ο συγγραφέας φυλακίστηκε την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και πέρασε από όλα τα στάδια της ζωής στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. 

Στο βιβλίο του δίνει φωνή σε όλους εκείνους που χάθηκαν και για τους οποίους ελάχιστα θα ξέραμε, αν δεν έγραφε εκείνος για αυτούς. Αντλώντας πληροφορίες από τα κρατικά Σοβιετικά αρχεία, τα γραπτά των πρωταγωνιστών των πολιτικών εξελίξεων στην Κομμουνιστική Ρωσία, τις προφορικές μαρτυρίες 223 φυλακισμένων και τη δική του εμπειρία, συνθέτει τις ψηφίδες ενός συστήματος εξόντωσης αθώων ανθρώπων.

Τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας υπήρχαν από τη τσαρική εποχή στη Ρωσία. Ο Ντοστογιέφσκυ ήταν ένας διάσημος τρόφιμος τους και γράφει για τη ζωή του εκεί στο βιβλίο του Αλληλογραφία 1834-1859 (εκδόσεις Γκοβόστη). Ωστόσο ενισχύθηκαν με το νέο καθεστώς ευθύς εξαρχής, φτάνοντας στο απώγειο τους στα χρόνια του Στάλιν. 

Ο Σοζενίτσιν δίνει δύο βασικούς λόγους που αυτά αναπτύχθηκαν τόσο πολύ: την ιδεολογική κάλυψη που παρείχε το κομμουνιστικό καθεστώς και την ανάγκη φτηνού ανθρώπινου δυναμικού. 

Οι λόγοι για τους οποίους μπορούσες να φυλακιστείς για χρόνια ήταν γελοίοι, τόσο που να φαντάζουν ψεύτικοι - όπως και ήταν: επειδή δεν τραγουδούσες με υψηλό φρόνημα τον εθνικό ύμνο, επειδή έφαγες ένα μήλο παραπάνω, επειδή δεν σε πήγαινε ο γείτονας. Γενικά, η λογική ήταν: χρειαζόμαστε τόσους ανθρώπους για να βγάλουμε τη δουλειά, οπότε βγείτε και συλλάβετε τους.

Ο συγγραφέας γράφει ότι τα στρατόπεδα είχαν σκοπό να σκοτώσουν τους τρόφιμους τους από την υπερκόπωση και τις τραγικές συνθήκες διαβίωσης. Το κρύο και η πείνα ήταν τα βασικά όπλα. Και όλα αυτά μακριά από το βλέμμα της κοινής γνώμης. 

Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι, και στη Ρωσία το 1989. Σήμερα αποτελεί μέρος της υποχρεωτικής ανάγνωσης στο ρωσικό δευτεροβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα.