Στον Κεραμεικό

Στον πεζόδρομο έξω από τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, υπάρχει μία πινακίδα που επεξηγεί τα μνημεία που ο περαστικός αντικρύζει απέναντι του. Η πινακίδα βρίσκεται σε αυτό το σημείο' ακριβώς πίσω της υπάρχει διαμορφωμένος χώρος όπου μπορείς να καθίσεις, υπό τη σκιά των δέντρων.

Η πινακίδα αποδίδει την αναπαράσταση των μνημείων έτσι όπως θα ήταν τον 4ο αιώνα π.Χ., την περίοδο με τα πιό χαρακτηριστικά μνημεία στην μακραίωνη πορεία αυτού του χώρου.

Τομή των οχυρώσεων κατά τον 4ο αιώνα π.Χ.

Ωστόσο, ο επισκέπτης που δεν είναι υποψιασμένος για την ιστορία και τοπογραφία του χώρου, ίσως δυσκολευτεί να αντιστοιχήσει τα ερειπιώδη κτίρια που βλέπει εντός του αρχαιολογικού χώρου με την αναπαράσταση της πινακίδας. Η γραφιστική αυτή αποτύπωση αποδίδει το χώρο πολύ πιό 'τακτοποιημένο' και ξεκάθαρο από ό, τι σώζεται σήμερα.

Επίσης, η αποτύπωση αυτή αφορά σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο, δηλ. τον 4ο αιώ. π.Χ. Θα πρέπει, όμως, να λάβουμε υπόψιν ότι η περίοδος χρήσης του Κεραμεικού από τους κατοίκους της περιοχής έχει μεγάλη διάρκεια, από την 3η χιλιετία π.Χ. ως τον 6ο αιώνα μ.Χ. Σε αυτό το διάστημα η διαρρύθμιση του χώρου δεν έμεινε σταθερή, μα άλλαξε, κάποιες φορές με δραματικό τρόπο.

Αυτές οι αλλαγές δεν περιγράφονται στην πινακίδα αυτή. Και είναι αναμενόμενο, δεδομένου του περιορισμένου χώρου που είναι διαθέσιμος. Θα περίμενε όμως κάποιος η αναγραφή να υποψιάσει τον επισκέπτη για αυτήν την ποικιλομορφία.

Στάθηκα και εγώ μπροστά από την πινακίδα, με τη ματιά μου να πηγαιοέρχεται μεταξύ αυτής και του χώρου μπροστά μου. Μα οι απορίες που μου δημιουργούσε ήταν πολλές. Δεν μπορούσα να ταυτίσω κάποια κτίρια με αυτά που έβλεπα. Μα το πιό περίεργο, που με έκανε να αναζητήσω τελικά περισσότερες πληροφορίες, ήταν τα αρχαία τείχη.

Στον Κεραμεικό τα τείχη έχουν ανασκαφεί και διατηρούνται στην καλύτερη δυνατή κατάσταση, σε σχέση με άλλα σημεία της Αθήνας. Επίσης, εδώ βρίσκονταν δύο κεντρικές πύλες της πόλης, το Δίπυλο και η Ιερά Πύλη, ενώ εδώ κατέληγαν βασικές οδικές αρτηρίες, όπως η Ιερά Οδός, με κατεύθυνση προς την Ελευσίνα, και ο Δρόμος, με κατεύθυνση προς την Ακαδημεία. Κεντρικός ήταν και ο ρόλος των πυλών αυτών στη θρησκευτική ζωή της πόλης.

Οικοδομικές φάσεις του οχυρωματικού τείχους

Κάπου η ματιά μου έπεσε σε ένα σχεδιάγραμμα των τειχών, που μου προξένησε την περιέργεια. Αναζητώντας τη βιβλιογραφική παραπομπή κατέληξα στο βιβλίο Ο Κεραμεικός της Αθήνας της Ursula Knigge. Η αρχική έκδοση έγινε στα γερμανικά από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, το οποίο έχει διεξάγει ανασκαφές στο χώρο και η συγγραφέας υπήρξε η διευθύντρια του για πολλά χρόνια. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κρήνη το 1990. Σήμερα η έκδοση είναι εξαντλημένη, μα διαθέσιμη στην αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων στο διαδύκτιο.

Το βιβλίο είναι σχετικά σύντομο μα κατατοπιστικό. Περιγράφει την ιστορική εξέλιξη του χώρου και ακολουθεί ένας οδηγός των μνημείων. Ο λόγος γίνεται κάπως στεγνός και τεχνικός στο δεύτερο αυτό κομμάτι, κάτι που μάλλον χαρακτηρίζει γενικά το λόγο πολλών αρχαιολόγων. Αποτελεί, ωστόσο, εμπεριστατομένη και δυσεύρετη πηγή πληροφοριών. Θα ευχόμουν μόνο να παρείχε γραφιστικές αναπαραστάσεις του χώρου στις διαφορετικές χρονικές περιόδους τις οποίες περιγράφει, ώστε ο μη εξειδικευμένος αναγνώστης να μπορεί πιό εύκολα να αντιληφθεί τις αλλαγές στο χώρο στο πέρασμα του χρόνου.

Δεν θα περιγράψω όλες τις λεπτομέρειες του βιβλίου. θα πω μόνο ότι ο χώρος αποτελεί ένα παλίμψηστο διαφορετικών εποχών. θα σταθώ στις οχυρώσεις της αρχαίας πόλης, που μου έδωσαν το αρχικό ερέθισμα για αυτήν την αναζήτηση, όπου αυτό γίνεται καλύτερα αντιληπτό.

Η πρώτη σωζόμενη φάση του τείχους ανάγεται στην περίοδο αμέσως μετά τους Περσικούς πολέμους. Έκτοτε γνώρισε αρκετές μετασκευές, που φτάνουν ως τον 6ο αιώνα μ.Χ. 

Η βάση του τείχους ήταν λίθινη και είχε ύψος 1 μέτρου ανά οικοδομική φάση, και ακολουθούσαν οκτώ μέτρα ψημένου χώματος.

Αυτό που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης είναι οι συσσωρευμένες αυτές πέτρινες βάσεις των τειχών, που προέρχονται από τις αλεπάλληλες μετασκευές του. Η ανασκαφή έχει φτάσει στο κατώτατο θεμέλιο. Αυτή η όψη δεν ήταν αυτή που θα αντίκρυζε ένας αρχαίος επισκέπτης από τον 5 αιώνα π.Χ. και έπειτα, καθώς οι επιχωματώσεις ανύψωναν το επίπεδο του εδάφους. Αυτή η ανύψωση αποδίδεται με διαφορετικά χρώματα στο συνημμένο σχέδιο, παρμένο από το βιβλίο της κα Knigge. 

Εκτός αυτών, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι το τείχος ήταν ένα μέρος μόνο της οχυρωματικής υποδομής της πόλης. Στο έτερο σχέδιο, παρμένο από το ίδιο βιβλίο, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο επιτιθέμενος, μέχρι να φτάσει στο τείχος, έπρεπε να διαβεί το πρόχωμα, την τάφρο (1), το προτείχισμα και την περιφερική οδό.

Σαλαμίνα: χωμάτινη ανωδομή του τείχους

Σήμερα λοιπόν αντικρύζουμε μία ακτινογραφία των οχυρώσεων και μία 'συρραφή' προσθηκών διαφορετικών εποχών, που δεν γίνοται αντιληπτές με μία πρώτη ματιά. Μία επίσκεψη στο χώρο από μόνη της μάλλον δεν θα βοηθήσει και ίσως μπερδέψει περισσότερο τον παρατηρητικό επισκέπτη, που δεν θα βρει απαντήσεις στις απορίες του στις επεξηγηματικές πινακίδες, μα ούτε και θα του δοθούν οι 'άκρες' για το πού να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες.

Σημειώσεις

1. Μία καλύτερη ίσως κατανόηση της τάφρου μπορεί ο επισκέπτης να αποκτήσει στην ανασκαφή επί της γωνίας των οδών Αιόλου και Σοφοκλέους σε αυτό το σημείο, όπου και η πύλη του αρχαίου τείχους γα το δρόμο προς τις Αχαρνές.

2. Ίσως έχουμε συνηθίσει στη θέαση εξολοκλήρου πέτρινων οχυρώσεων, και η αναφορά σε χωμάτινο άνω τμήμα των τειχών να ακούγεται περίεργη. Το γεγονός ότι αυτή η ανωδομή σπάνια σώζεται, το κάνει ακόμα πιό περίεργο. Ωστοσο, τέτοιο παράδειγμα σώζεται στις οχυρώσεις της αρχαίας Σαλαμίνας, κάτω από ένα ημικατεστραμμένο υπόστεγο.